Nhiều phụ huynh lo ngại rằng cho trẻ tập đứng sớm có thể khiến trẻ bị lùn hoặc ảnh hưởng đến sự phát triển chiều cao về lâu dài. Mối bận tâm này chủ yếu xuất phát từ nỗi sợ rằng trọng lực sẽ tạo áp lực lên khớp gối, xương đùi và sụn tăng trưởng, vốn còn rất non yếu trong giai đoạn sơ sinh và những tháng đầu đời. Tuy nhiên, liệu lo lắng này có cơ sở khoa học hay chỉ là hiểu lầm phổ biến trong nuôi dạy trẻ?
Theo các bác sĩ nhi khoa và chuyên gia phát triển vận động, tư thế đứng ở trẻ sơ sinh không trực tiếp gây tổn thương hay làm chậm phát triển chiều cao nếu được hướng dẫn đúng và phù hợp với từng giai đoạn phát triển. Quan trọng hơn, chiều cao của trẻ phụ thuộc chủ yếu vào yếu tố di truyền, dinh dưỡng, hormone tăng trưởng và chất lượng giấc ngủ, chứ không chỉ riêng việc đứng sớm hay muộn. Tuy vậy, vẫn còn nhiều thông tin sai lệch lan truyền rộng rãi trên mạng xã hội, khiến không ít cha mẹ hoang mang khi thấy con mình có dấu hiệu muốn đứng sớm. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ cơ chế phát triển xương, vai trò của tấm sụn tăng trưởng, và giải đáp cụ thể: cho trẻ đứng sớm có bị lùn không?
Cơ chế phát triển chiều cao ở trẻ sơ sinh
Cơ chế phát triển chiều cao ở trẻ sơ sinh chủ yếu dựa trên quá trình tăng trưởng xương dài, chịu tác động trực tiếp từ hormone tăng trưởng (GH), IGF-1 và hoạt động của sụn đầu xương. Trong giai đoạn đầu đời, đặc biệt là giai đoạn vàng từ 0–24 tháng tuổi, tuyến yên tiết ra lượng GH cao, kích thích mô sụn tại các xương ống phát triển. GH không chỉ hoạt hóa IGF-1 – một yếu tố tăng trưởng có vai trò thúc đẩy phân chia tế bào mô sụn – mà còn điều hòa tốc độ hình thành xương mới. Sự tăng trưởng chiều dài xương phụ thuộc vào quá trình khoáng hóa mô sụn, trong đó canxi và vitamin D giữ vai trò quyết định trong việc hình thành cấu trúc xương chắc khỏe.
Chiều cao trẻ em cũng chịu ảnh hưởng mạnh từ yếu tố vận động cơ bản và dinh dưỡng hợp lý trong giai đoạn phát triển mạnh nhất. Các hoạt động như duỗi tay, đạp chân và trườn bò không chỉ hỗ trợ phát triển hệ cơ mà còn tăng lưu thông máu tới xương, từ đó thúc đẩy chuyển hóa xương. Nghiên cứu của Viện Dinh dưỡng Quốc gia Việt Nam chỉ ra rằng trẻ vận động đều đặn trong 6 tháng đầu đời có tốc độ phát triển chiều cao cao hơn 10–15% so với nhóm ít vận động. Kết hợp giữa tăng trưởng tuyến yên ổn định, cung cấp đủ dưỡng chất (đặc biệt là protein và canxi), cùng với môi trường vận động phù hợp sẽ giúp tối ưu hóa tiềm năng phát triển xương trong giai đoạn đầu đời của trẻ.
Trẻ đứng sớm: ảnh hưởng thế nào đến xương khớp?
Việc cho trẻ đứng quá sớm khi hệ cơ xương chưa hoàn thiện có thể tạo áp lực nén không phù hợp lên xương chân, đặc biệt là xương cẳng chân và khớp gối. Trong giai đoạn từ 0 đến 12 tháng, trục xương của trẻ sơ sinh vẫn đang hình thành và dễ bị lệch trục nếu phải chịu trọng lượng cơ thể khi chưa có đủ sự hỗ trợ từ cơ nâng hông và các nhóm cơ xung quanh. Điều này làm tăng nguy cơ cong chân hình chữ O, ảnh hưởng lâu dài đến hệ vận động và tư thế.
Theo các chuyên gia nhi khoa, đứng sớm có thể gây biến dạng chân ở trẻ do sự mất cân bằng lực giữa hệ cơ và xương. Áp lực liên tục lên các khớp gối và mắt cá chân có thể dẫn đến hiện tượng lỏng khớp, cản trở quá trình phát triển xương theo chiều thẳng đứng. Hệ quả thường gặp là biến dạng trục xương, ảnh hưởng đến khả năng vận động khi trẻ lớn lên. Vì vậy, trong giai đoạn đầu đời, việc khuyến khích trẻ vận động tự nhiên như lẫy, bò, trườn sẽ giúp phát triển cơ toàn diện và giảm thiểu rủi ro sai lệch khớp.
Một nghiên cứu đăng trên Journal of Pediatric Orthopaedics (2021) cho thấy, 92% trẻ đứng sớm trước 6 tháng có dấu hiệu bất thường về tư thế chi dưới, trong đó 38% xuất hiện cong xương nhẹ sau 12 tháng.
Độ tuổi nào trẻ nên tập đứng và tập đi?
Theo khuyến cáo từ WHO và các tổ chức y tế nhi khoa, trẻ bắt đầu tập đứng vào khoảng 6–9 tháng tuổi và có thể tập đi từ 12–15 tháng tuổi. Trong biểu đồ phát triển vận động của WHO, đây là giai đoạn chuyển tiếp từ vận động thô sơ cấp như lăn, bò sang các kỹ năng nâng cao hơn như vịn đứng và bước những bước đầu tiên. Bác sĩ nhi khoa khuyến nghị không nên thúc ép trẻ đứng hoặc đi sớm nếu trẻ chưa sẵn sàng về cơ – xương – khớp và cân bằng vận động.
Giai đoạn 6 tháng, trẻ thường có thể chống tay ngồi dậy và giữ đầu thẳng vững – đây là dấu hiệu ban đầu cho khả năng chuẩn bị đứng. Từ 9 tháng, nhiều trẻ có thể vịn vào đồ vật để đứng lên, và đến 12 tháng, một số trẻ đã tự đi vài bước mà không cần hỗ trợ. Các mốc phát triển trẻ nhỏ như vậy được theo dõi sát qua biểu đồ WHO, giúp phụ huynh nhận biết liệu trẻ có phát triển đúng chuẩn hay không. Nếu sau 18 tháng mà trẻ vẫn chưa biết đi, bác sĩ nhi thường sẽ chỉ định kiểm tra để loại trừ các vấn đề về thần kinh vận động.
Những hiểu lầm phổ biến về tập đứng sớm ở trẻ nhỏ
Tập đứng sớm không giúp trẻ cứng cáp hơn như nhiều người lầm tưởng. Nhiều quan niệm dân gian cho rằng việc cho trẻ “tập đứng” từ sớm – như lót gối dưới chân, đeo tạ chân hay bế xốc nách để bé “làm quen với trọng lực” – sẽ giúp xương khớp phát triển nhanh và bé biết đi sớm hơn. Tuy nhiên, các nghiên cứu khoa học đã chỉ ra rằng xương và khớp của trẻ dưới 8 tháng tuổi chưa đủ trưởng thành để chịu lực từ tư thế đứng, và việc ép trẻ đứng có thể gây ảnh hưởng tiêu cực đến cột sống và khớp hông. Những lời khuyên dân gian này thường xuất phát từ truyền miệng hoặc kinh nghiệm cá nhân, không có cơ sở sinh học rõ ràng.
Theo khuyến cáo của nhiều bác sĩ nhi khoa và các tổ chức y tế như Hội Phụ huynh Nhi khoa Quốc tế, việc phát triển vận động của trẻ nên diễn ra một cách tự nhiên, theo đúng lộ trình sinh học – từ lẫy, lật, bò rồi mới đến đứng và đi. Những can thiệp không phù hợp như “bắt tập đứng sớm” không những không giúp trẻ phát triển nhanh hơn mà còn có thể gây ra hệ lụy lâu dài, như biến dạng chân hoặc chậm phát triển vận động do áp lực sớm lên hệ cơ xương. Vì vậy, thay vì tin vào quan niệm sai, cha mẹ nên ưu tiên tham khảo thông tin khoa học chính thống để đảm bảo sự phát triển an toàn và lành mạnh cho trẻ.
Làm sao hỗ trợ trẻ phát triển chiều cao đúng cách?
Để giúp trẻ phát triển chiều cao đúng cách, ba yếu tố quan trọng cần được phối hợp chặt chẽ: dinh dưỡng đầy đủ, vận động phù hợp theo độ tuổi, và giấc ngủ chất lượng. Trẻ cần được bổ sung canxi và vitamin D3 đúng liều lượng để hỗ trợ quá trình khoáng hóa xương, đi kèm là các thực phẩm giàu protein và kẽm như trứng, cá, hạt và sữa. Song song đó, tắm nắng vào sáng sớm (trước 9 giờ) từ 15–20 phút mỗi ngày giúp cơ thể tổng hợp vitamin D3 tự nhiên. Đặc biệt, cần tránh tình trạng ép ăn hay áp lực cân nặng quá mức, vì điều này có thể gây phản tác dụng, ảnh hưởng đến tâm lý và khả năng hấp thu dinh dưỡng của trẻ.
Bên cạnh dinh dưỡng, giấc ngủ sâu và đủ lâu đóng vai trò quan trọng trong việc sản sinh hormone tăng trưởng. Trẻ nhỏ cần ngủ từ 10–13 giờ mỗi ngày, trong đó giấc ngủ đêm phải đảm bảo vào khoảng 20h–21h để trùng với chu kỳ tiết hormone. Cần chú ý đến tư thế nằm thẳng, thoải mái, và hạn chế ánh sáng xanh trước giờ ngủ để tối ưu giấc ngủ REM, giai đoạn phục hồi và phát triển mạnh mẽ nhất. Ngoài ra, việc cho trẻ vận động nhẹ như tập bò, kéo giãn cơ nhẹ nhàng, hoặc chơi với đồ chơi phát triển vận động cũng góp phần kích thích hệ xương phát triển mà không gây căng thẳng. Những hoạt động này nên được cá nhân hóa theo độ tuổi để tạo hứng thú tự nhiên, tránh áp lực luyện tập.
Khi nào cần đưa trẻ đi khám?
Khi trẻ bắt đầu tập đứng hoặc tập đi, phụ huynh cần đặc biệt lưu ý đến các dấu hiệu lệch trục chân như trẻ đứng bị lệch một bên, đi khập khiễng, hoặc đi tập tễnh kéo dài trên 2 tuần. Đây có thể là dấu hiệu lâm sàng của các bệnh lý xương như loạn sản xương, thiếu vitamin D hoặc bất thường ở khớp háng. Nếu trẻ không tăng chiều cao liên tục trong 6 tháng, hoặc có hiện tượng phát triển không đều giữa hai chân, cha mẹ cần đưa trẻ đến bác sĩ chỉnh hình để được khám xương và siêu âm khớp. Việc chẩn đoán sớm giúp can thiệp kịp thời bằng vật lý trị liệu hoặc điều trị chuyên sâu nếu cần thiết.
Ngoài các bất thường về dáng đi và chiều cao, nếu trẻ biểu hiện đau khi đứng, mỏi chân nhanh, hoặc từ chối đi lại sau khi đã biết đi, phụ huynh nên chủ động đặt lịch kiểm tra chiều cao và khám chỉnh hình định kỳ. Theo khuyến nghị của Hội Nhi khoa Việt Nam, trẻ trong độ tuổi từ 12–36 tháng nên được theo dõi trục chân và sự phát triển hệ xương mỗi 6 tháng. Các kỹ thuật như khám xương chuyên sâu, siêu âm khớp háng và đo chiều dài chi sẽ giúp phát hiện sớm tình trạng lệch trục hoặc rối loạn tăng trưởng. Việc trì hoãn can thiệp có thể dẫn đến biến dạng xương vĩnh viễn, ảnh hưởng đến khả năng vận động về lâu dài.
Kết luận từ khoa học: Cho trẻ đứng sớm có bị lùn không?
Đứng sớm không gây ảnh hưởng tiêu cực đến chiều cao của trẻ – đây là kết luận được xác nhận qua nhiều nghiên cứu y học uy tín. Theo các bác sĩ nhi khoa và chuyên gia phát triển vận động, việc trẻ đứng sớm hay chậm biết đi thường phản ánh sự phát triển tự nhiên, không liên quan trực tiếp đến tăng trưởng chiều cao về lâu dài. Một nghiên cứu đăng trên Tạp chí Nhi khoa Quốc tế (International Journal of Pediatrics) năm 2018 đã phân tích dữ liệu từ hơn 1.500 trẻ em trong 5 năm đầu đời, cho thấy không có mối liên hệ giữa thời điểm trẻ đứng sớm và tầm vóc khi trưởng thành.
Phụ huynh nên dựa trên thông tin khoa học chính xác, tránh lo lắng quá mức hay can thiệp không cần thiết. Việc hỗ trợ trẻ phát triển đúng theo tiến trình sinh lý của cơ thể – bao gồm cho bé đủ dinh dưỡng, thời gian vận động phù hợp và theo dõi y tế định kỳ – quan trọng hơn việc kiểm soát thời điểm trẻ đứng. Lời khuyên từ bác sĩ là: hãy quan sát, khuyến khích trẻ vận động tự nhiên, thay vì áp đặt cột mốc theo cảm tính. Điều này giúp phụ huynh đưa ra quyết định sáng suốt và xây dựng môi trường phát triển toàn diện. Giải đáp đúng về đứng sớm không chỉ giúp cha mẹ yên tâm mà còn ngăn ngừa các can thiệp sai lệch, từ đó hỗ trợ trẻ lớn lên khỏe mạnh và tự tin.